ضرورت مدیریت منابع آبی در سیستان

منابع آبی سیستان شامل آب‌های سطحی مانند رودخانه هیرمند، چاه نیمه‌ها و دریاچه هامون و همچنین آب‌های زیرزمینی است که در لایه‌های زمین‌های رسوبی و شنی عمیق وجود دارند. علاوه بر این، منابع آبی دیگری مانند آب‌های ژرف، آب حاصل از رطوبت هوا و آب دریا نیز پتانسیل تأمین آب در این منطقه را دارند. رودخانه هیرمند مهم‌ترین منبع آبی سیستان بشمار می‌آید که از کوه‌های هندوکش افغانستان سرچشمه می‌گیرد و به دریاچه هامون می‌ریزد. دریاچه هامون یک تالاب بین‌المللی است که درگذشته منبع اصلی آب سیستان بوده، اما به دلیل کم‌آبی و خشکسالی‌های اخیر کاملاً خشک شده است. مطالعات نشان می‌دهد که در اعماق زمین‌های رسوبی و شنی سیستان منابع آب فسیلی وجود دارد که می‌تواند به‌عنوان منبع پایدار آب ژرف در نظر گرفته شوند.

مهم‌ترین منبع آبی منطقهٔ سیستان

در حال حاضر مهم‌ترین منبع آبی منطقهٔ سیستان، چاه نیمه‌ها هستند. چاه نیمه‌ها چهار گودی طبیعی بزرگ در منطقه سیستان هستند که آب رودخانه هیرمند توسط کانالی به آن‌ها هدایت می‌شود. گنجایش این گودی‌ها حدود ۱/۵ میلیارد مترمکعب است. متأسفانه در همان سال اول بعد از احداث سدکجکی (سال ۱۹۵۳ میلادی) در پایین‌دست و سیستان بحران خشکسالی شدیدی ایجاد شد و مردم بسیاری از بی‌آبی کوچ کردند. در همان سال‌ها مشاوران ژاپنی ایدهٔ استفاده از چاه نیمه‌ها را مطرح کردند. نرخ تبخیر و نفوذ آب به زمین در چاه نیمه‌ها بسیار کمتر از دریاچه هامون است.

در سنوات اخیر توسط کشور افغانستان بند کمال خان نیز بر روی رودخانه هیرمند احداث شد. این سد در ۹۵ کیلومتری شهر زرنج این کشور واقع شده است و افغان‌ها هدف اصلی از احداث آن را آبیاری زمین‌های کشاورزی و تولید برق می‌دانند. کار ساخت بند کمال خان در سال ۱۳۴۵ هجری شمسی (۱۹۶۶ میلادی) آغاز شد؛ اما به دلیل جنگ‌ها و تحولات سیاسی، کار ساخت آن به تعویق افتاد. در سال ۱۳۹۰ هجری شمسی (۲۰۱۱ میلادی) کار ساخت بند دوباره آغاز شد و در چند مرحله به پایان رسید. ظرفیت ذخیره آب‌بند کمال خان ۵۲ میلیون مترمکعب است. بند کمال خان در واقع یک‌بند انحرافی است که آب هیرمند را به هامونِ گود زره هدایت می‌کند و جلوی سیلاب‌ها و دشتمال‌های جاری شده در هیرمند را به‌طرف ایران می‌گیرد.

وضعیت آبی فعلی چاه نیمه‌ها

در حال حاضر وضعیت آبی چاه نیمه‌ها مطلوب نیست. متأسفانه چاه نیمه‌های ۲ و ۴ کاملاً از آب افتاده‌اند و حجم آب چاه نیمه‌های ۱ و ۳ نیز بسیار محدود است. بر اساس اطلاعات موجود، میزان ذخیرهٔ آب چاه نیمه‌ها در حال حاضر حدود ۲۲۵ میلیون مترمکعب برآورد می‌گردد، یعنی در حال حاضر ۱۶ درصد چاه نیمه‌های سیستان آب دارند و میزان آب چاه نیمه‌ها در سال جاری نسبت به سال قبل حدود ۲۱ درصد کاهش را نشان می‌دهد. تغییرات اقلیمی و عدم بارندگی مناسب در منطقه و عدم همکاری حکام کشور همسایه در رعایت قوانین آبی فی‌مابین و تحویل حقابه هیرمند به ایران، سال‌به‌سال اکوسیستم منطقه را در شرایط نامطلوب قرار می‌دهد. خشک‌شدن تالاب هامون و بروز طوفان‌های شدید و روان‌شدن ماسه‌بادی‌ها در منطقه، شرایط را برای زندگی در سیستان سخت کرده است. در این شرایط اگر چه دولت پیگیر حل مشکلات آبی منطقه سیستان است که به‌عنوان نمونه می‌توان به انتقال آب از دریای عمان، حفر چاه‌ها در منطقه شیله و دشتک و احداث بزرگ‌ترین آب‌شیرین‌کن فراساحلی و حفر چاه‌هایی در منطقه بندان و زهک اشاره نمود. اما باید پذیرفت که حیات سیستان به هیرمند وابسته است. می‌بایست ضمن پیگیری حقابه از کشور همسایه، در خصوص مدیریت منابع آبی منطقه نیز اقدامات اساسی صورت پذیرد .

راهکارهای مقابله‌ای برای جلوگیری از تبخیر آب در چاه نیمه‌ها، جلوگیری از برداشت‌های بی‌رویه از سفره‌های زیر زمینی، تغییر در الگوی کشت در منطقه و استفاده از راهکارهای نوین تأمین آب نظیر بارورسازی ابرها و مدیریت آب مجازی از جمله اقداماتی هستند که می‌بایست قبل از گسترش بحران بی‌آبی مدنظر قرار گیرند. متأسفانه مدیریت منابع آبی سیستان به‌صورت تخصصی صورت نمی‌گیرد. کشت جالیزی در منطقهٔ بدون آب سیستان و صادرات هندوانه و خربزه به سایر مناطق با هیچ منطقی قابل‌توجیه نمی‌باشد.

برداشت‌های بی‌رویه از سفره‌های زیرزمینی و زه آب‌های اندک موجود، آینده خوبی را برای منطقه رقم نخواهد زد. درصد تبخیر در منطقه سیستان بسیار بالا است و هفت‌برابر درصد تبخیر جهانی است. می‌بایست با روش‌های نوین جلوی تبخیر آب‌های سطحی چاه نیمه‌ها را گرفت. در خصوص لایه روبی چاه نیمه‌ها نیز قبل از آنکه دیر شود باید اقدام گردد. زیرا این موضوع باعث افزایش عمق و کاهش تبخیر آب چاه نیمه‌ها خواهد شد. تنها راه حفظ اکوسیستم منطقه و ماندگاری در سیستان استفاده از راهکارهای نوین مدیریت منابع آبی است. باید چاره‌ای قبل از آنکه دیگر دیر شود.